Người xưa cho rằng: Thuốc có công hiệu hay không
một phần quan trọng là do cách sắc thuốc và uống thuốc.
Cách sắc thuốc
Để nâng cao hiệu quả và tác dụng của thuốc cần sắc
thuốc đúng cách trên cơ sở khoa học như sau:
Ấm sắc thuốc: Nên dùng ấm bằng đất nung hoặc bằng sứ, không nên dùng ấm bằng kim loại
kể cả nhôm để sắc thuốc bởi vì trong các vị thuốc có rất nhiều các hoạt chất
hữu cơ dễ bị kim loại phân hủy đặc biệt là tanin, sẽ làm biến đổi các hoạt chất
của thuốc, đôi khi còn có thể gây độc ảnh hưởng đến sức khỏe người dùng thuốc.
Nước sắc thuốc: Dùng nước sạch để sắc thuốc (nước mưa, nước giếng, nước máy).
Lượng nước sử dụng để sắc thuốc tùy theo lượng thuốc nhiều hay ít mà đổ nước
cho vừa phải. Theo kinh nghiệm nên đổ nước ngập thuốc chừng 2 đốt ngón tay là
vừa đối với lần đầu; những lần sắc sau thì nên đổ ít hơn lần trước một chút.
Cách sắc thuốc: Trước khi sắc thuốc, nên ngâm thuốc vào nước ấm hoặc nước lã sạch
15-30 phút, để tạo điều kiện cho các hoạt chất tách ra được dễ dàng và rút ngắn
được thời gian sắc thuốc.
Nếu là thuốc bổ nên sắc 3 lần, dùng lửa nhỏ sắc
lâu. Mỗi lần sắc từ 60-90 phút.
Nếu là các loại thuốc có tính phát tán, công hạ
dùng chữa bệnh ngoại cảm, phong tà nên sắc 2 lần, dùng lửa lớn và sắc nhanh
trong khoảng 10-20 phút. Cần lưu ý có một số vị thuốc có cách sắc khác nhau:
các thuốc là khoáng vật cần sắc trước, các thuốc có nhiều tinh dầu như gừng,
bạc hà, tía tô... nên cho sau khi thuốc đã sắc gần xong. Một số thuốc quý như
nhân sâm, linh chi, sừng tê giác... cần sắc riêng rồi phối hợp vào nước thuốc
đã sắc. Các loại cao thuốc, a giao, mật ong... sau khi chắt nước thuốc hòa với
các vị trên uống khi còn nóng.
Mỗi bài thuốc, vị thuốc có cách sắc khác nhau. Do
vậy cần thực hiện cách sắc thuốc theo đúng chỉ dẫn của thầy thuốc, lương y.
Cách uống thuốc
Uống thuốc vào thời điểm nào, mỗi lần uống bao
nhiêu, uống làm bao nhiêu lần... cũng có ảnh hưởng nhất định đến hiệu quả của
thuốc. Vì vậy khi uống thuốc Đông y cần lưu ý một số điểm như sau:
Thời gian uống thuốc:
- Chữa bệnh ở thượng tiêu (các bệnh tim, phổi, nên
uống thuốc sau khi ăn).
- Chữa bệnh ở trung hạ tiêu (bệnh ở gan, mật, dạ
dày, bàng quang...) uống thuốc trước khi ăn.
- Chữa bệnh ở kinh mạch, tứ chi uống thuốc vào lúc
sáng sớm chưa ăn gì.
- Chữa bệnh ở xương tủy uống thuốc lúc ăn no vào
buổi tối.
- Uống thuốc an thần nên uống trước khi đi ngủ.
- Uống thuốc để chữa các bệnh cấp tính nên uống
thuốc khi cần.
- Nếu là thuốc bổ nên uống trước khi ăn.
- Nếu là thuốc chữa bệnh nên uống vào lúc đói.
- Mỗi thang thuốc nên chia uống làm 3-4 lần trong 1
ngày, nếu thuốc chữa bệnh cấp tính thì uống hết trong một lần.
- Thuốc thang thì nên trộn đều các lần sắc với nhau
và chia đều uống trong 1 ngày, uống khi thuốc còn ấm. Nếu là thuốc giải cảm khi
uống xong cần phải tránh gió và đắp chăn cho ra mồ hôi vừa để đuổi tà khí.
- Nếu là thuốc hàn (lạnh) để chữa bệnh nhiệt nên
uống lúc còn nóng.
- Nếu đã dùng thuốc đúng bệnh, uống thuốc rồi nhưng
vẫn bị nôn thì nên giảm lượng thuốc uống hoặc thêm 3 lát gừng sống cho vào
thuốc sắc hoặc là nhấm 1 lát gừng tươi trước khi uống thuốc.
- Uống thuốc thấy bị đi lỏng, phân nát thì phải cho
thêm ít gừng nướng, đập dập sắc chung với nước.
- Uống thuốc thấy đi ngoài phân táo cần cho thêm
vài ba đốt mía vào sắc chung hoặc cho thêm 1 thìa mật ong vào nước thuốc để
uống.
- Đối với người già khi uống thuốc nên dùng lượng
nhỏ, chia nhiều lần để thăm dò.
Kiêng kỵ khi uống thuốc
Kiêng kỵ có tác dụng hạn chế những tác dụng không
mong muốn của thức ăn, đồ uống đến tác dụng của thuốc và nâng cao hiệu quả dùng
thuốc.
Một số loại thực phẩm như đậu xanh, giá đỗ, rau cải
xanh giảm mất tác dụng của thuốc vì vậy khi uống thuốc Đông y nên kiêng.
Một số vị thuốc tương kỵ với một số thức ăn như:
thuốc có hà thủ ô đỏ kiêng ăn cá không vẩy như lươn, trạch, cá trê... Kiêng
thịt chó khi uống thuốc có cát cánh, cam thảo, hoàng liên, ô mai. Kiêng ba ba
khi uống thuốc có bạc hà, kiêng dấm khi uống thuốc có phục linh. Kiêng chè khi
uống có thổ phục linh. Kiêng thịt lợn khi thuốc có ké đầu ngựa.
- Những người tỳ vị hư hàn hoặc uống thuốc ôn thông
kinh lạc, khử hàn trừ thấp, kiện tỳ noãn vị không nên ăn các thức ăn sống lạnh.
- Những người mắc bệnh âm hư hỏa động: Đại nhiệt,
háo khát uống nước hoàn dương để dưỡng âm tăng dịch, hoặc thuốc thanh nhiệt
lương huyết không được ăn các thức ăn cay nóng.
- Khi uống thuốc không nên ăn thực phẩm có nhiều
dầu mỡ, thường trợ thấp sinh đờm, làm giảm quá trình hấp thu của thuốc.
Tóm lại, sử dụng thuốc Đông y vừa phải nắm vững
nguyên tắc vừa phải vận dụng linh hoạt cụ thể vào từng bệnh, người bệnh và các
vị thuốc mới có tác dụng nâng cao hiệu quả điều trị.
Giáp Ngọc Duy - Khoa Y học cổ truyền